Како мото на Вашата поетска книга „Речиси вчера“ стои цитатот од Оскар Вајлд „Вистинската загатка на светот е видливото, а не невидливото“. Што може поетот пред таквата загатка? Да ги насетува тајните, да ги разоткрие или дополнително да го комплицира патот до нивното растајнување?
Во суштина, овој цитат од Оскар Вајлд означува ново поглавје во мојата поезија, нова перспектива, што се оформува во еден наративен стил и во песни со ликови. Сметам дека оваа преобразба си доаѓа природно со искуството и на одредена возраст и е поврзана со една повторна проценка на реалноста, односно на светот околу нас. Оваа забелешка се темели на идејата дека толку многу сме нурнати во реалноста што нè опкружува, што го губиме чувството за неа, како и нејзиниот магичен допир. Како што ја заоструваме нашата перцепција за да гледаме надалеку, така ја губиме моќта да гледаме одблизу. И секогаш ја бараме магијата некаде на друго место, во некоја друга епоха, или во чудесното. Се обидов да пронајдам херои во друго општество, во друга ера, во книги и филмови, без да согледам дека цело време биле блиску до мене: оние мажи и жени од моето семејство кои длабоко страдале од комунизмот, а сепак останале човечни и чесни.
Оваа идеја можеби е најдобро разработена во „Задоцнети вести” што е една од песните застапени во книгата „Речиси вчера“ објавена од „Артконект“, во која додека луѓето ја обожаваат Ана Каренина од филмот прикажан претходната вечер, една жена веднаш до нив, со истите квалитети и истата драма, ја презираат.
Како одговор на интересното прашање „Што може поетот пред таквата загатка?“, можам да ви кажам дека сметам оти поезијата, од самиот почеток, си доаѓа природно како обид да се откријат тајните, односно правилата по кои функционира човечката природа. Се стремиме кон тоа да откриеме некое правило, или формула, зашто на овој начин животот станува попредвидлив. Градиме стереотипи, но секогаш некаде потфрламе бидејќи благодарение на природата на Бога (според мене), секое човечко битие – дури и оние најздодевните – е создадено како толку комплексно и непредвидливо, што човечкиот живот не е доволен ни за ние самите да се самооткриеме и сфатиме. Се обидуваме да навлеземе во загатките на космосот, а не сме успеале ни да ги разоткриеме загатките на човечката природа. Да, поезијата е обид да се реши оваа загатка, но благодарение на нејзината двосмислена природа, и намерно, не успева целосно да го постигне тоа, или не докрај. Во една од моите песни, „Понеделник во седум дена“, пишувам:
Со луѓето беше различно:
ги градев,
ги љубев, но се воздржував да ги сакам до крај.
Никој не беше висок колку синиот таван.
Како во недоѕидана куќа, се чинеше дека над нив има пластична мушама
наместо покрив
на почетокот на дождливата есен на моето разбирање.
Благодарение на ова признание, поезијата навестува, не објаснува. Соголува една страна, еден аспект и ѝ препушта на нашата фантазија да го открие преостанатото и со тоа истрајно нè поврзува со темата за да го усложни патот до нејзиното растајнување, како што кажавте.
Ова е прва Ваша книга претставена на македонски јазик. Генерално, се преведуваат малку книги од албански на македонски, и обратно. Зошто комуникацијата помеѓу двете соседни литератури е толку слаба?
Вашата забелешка е точна. Мислам дека една од причините е што двете книжевности припаѓаат на мали јазици, мали земји, што првично се обиделе да се интегрираат во големи култури и јазици како англискиот, германскиот и така натаму. Од друга страна, со тоа што сме земји соседи, со речиси слична типологија, историја, животен стил и менталитет, не покажуваме толкава љубопитност едни за други, како за други земји што ни се помалку познати. Се разбира, тука и политиката има одиграно негативна улога, исто така. Згора на тоа, иако сме соседи, немаме заедничка традиција на преведување: книжевни преводи од македонски на албански и од албански на македонски. Друга можна причина е што и двете земји се соочуваат со криза поради политичка транзиција, па вложувањата во уметноста и книжевноста се сè поограничени и како резултат на тоа, се ограничуваат и можностите за превод, исто така.
Меѓу малкуте автори го имаме преведено одличниот македонски поет Никола Маџиров, но дури откако се здоби со меѓународни признанија. Така одат работите. Повеќе се запознаваме преку трет јазик (на пример, англиски или германски) отколку преку директен превод. Во овој контекст, сакам да го пофалам исклучителниот придонес на програмата ТРАДУКИ за промоцијата на балканската книжевност на европската книжевна сцена, како и за размената помеѓу земјите на Балканот.
Преводот на поезија од еден јазик на друг е ѓаволски тешка работа и честопати подразбира правење одредени компромиси. Се разбира, авторите се радуваат на можноста преку преводот песната да комуницира со повеќе читатели, но дали некогаш гледате на преводот како на нужно зло?
Ова е уште едно добро прашање… Освен кога е на англиски или италијански (на некој начин), не можам да го оценам квалитетот на преводот бидејќи не ги разбирам другите јазици. Меѓутоа, мора да се потпрам на заднината на преведувачите, особено на нивната уметничка интелигенција, па обично сакам лично да го познавам преведувачот. Инаку, се зачудив кога чув дека Октавио Паз му го доверил преводот на своите дела на шеснаесетгодишното момче, Елиот Вајнбергер, откако го запознал. На крајот се покажало дека тоа бил вистинскиот избор.
Ајде да кажеме дека досега сум имала среќа. Дури и за македонски, моја преведувачка е Линдита Ахмети, многу талентирана поетеса! Така, немаше потреба од компромис…
Меѓутоа, од моето дваесетгодишно искуство научив дека публиката во различни земји се разликува. Поради тоа, да, повремено знаев да променам понешто во моите песни, понекој стих или наслов, или пак да направам поинаков избор на песни во различни земји.
Ако немам друг избор, дали би му ја доверила мојата поезија на кој било преведувач? За жал, да, би го прифатила тој ризик, особено за оние јазици за кои е речиси невозможно да се најде искусен преведувач. Несомнено, би прифатила дури и да ме преведат и од втор јазик. Инаку, еден од најдобрите преводи на мои книги е на шпански, направен од англиски од страна на Лусија Папркова. Би требало лично да ја познавате Лусија за да сфатите која е тајната, односно кога ќе видите колку мудра и талентирана личност е таа.
Кога пишуваме на одреден јазик, можеби и без да сакаме стануваме дел од одреден национален контекст. Јазиците имаат национален предзнак: македонски, албански, француски… Може ли неприпадноста да биде стратегија на поетот за да ги сочува својата автентичност и независност?
Мислам дека секој писател во светот природно се стреми да избега од традицијата, дури и несвесно, а јас не сум исклучок. Правењето нешто различно (во однос на содржината, формата, или двете) од вашите претходници е тоа што го прави книжевното дело да стане вест; во спротивно, ризикувате да исчезнете во широкиот книжевен океан. Сепак, дури и да успеете да ги избегнете традиционалните форми, има нешто што не можете да го избегнете: историскиот печат и духовните контури што тој ги создава. Поезијата е навидум лична, но и покрај сè, личното искуство е проекција на одреден колективен модел и искуство. И кога искуството е силно, тоа поттикнува јасни и моќни идеи кај тебе, а тие идеи не се вклопуваат во формите што ти ги избираш, туку формите се вклопуваат во идеите, како чевел на стапало, а не обратно. Кога идејата е содржајна, таа ги диктира формата и начинот на кој комуницира со читателот. Тоа е навистина интересен процес! И спонтан, исто така! Меѓутоа, кога на поезијата ѝ недостасува содржина, тогаш лесно може да станете плен на модели, па така, нема да успеете да изградите ваши уникатни обележја.
Накусо, уверена сум дека националниот печат не само што е неизбежен, туку, во поширока смисла, помага да се создаде автентичност. Се разбира, секоја книжевна генерација се афирмира како спротивност на претходните генерации, како реформа, но само до одреден степен зашто ништо не може да настане од ништо.
Овој разговор го водиме во време кога се препорачува физичка изолација на луѓето поради смртоносниот вирус, а стиховите можат слободно да се движат. Дали во овие вонредни околности поезијата е ефикасно средство за имунизација на духот?
Можеби една од малкуте позитивни работи што ни ги донесе карантинот е враќањето на вниманието кон поезијата. Социјалните медиуми експлодираа од поезија. Интересно е како секогаш кога човештвото се соочува со тешки кризи, или некаква заканувачка форма на непознатото, како што е случајот со пандемијава, вниманието се насочува кон уметноста. Можеби уметноста е една форма на израз на несигурност. Во една од моите песни, „Метаморфоза“, пишувам:
И подоцна, во отсуство на надеж,
ги враќаме предметите назад во апстрактни форми,
во она што биле некогаш,
во првобитна состојба:
куќа што испушта син чад, заслепувачка жолта топка,
јаболко и срце.
Има нешто многу интересно во сето ова: како размената на песни во текот на карантинот послужи како инструмент за обединетост и како потрага по заеднички јазик, кој се чини дека се појавува таму каде што нашето постоење виси на работ. Оваа тенденција наликува на една форма на солидарност, што е доста релаксирачка, со оглед на околностите. Но, зошто поезија? Можеби бидејќи поезијата, повеќе од која било друга уметничка форма, го слави животот со тоа што на секој миг му дава значење. Па така, да, поезијата ни обезбеди некаква имунизација со тоа што ја намали баналноста на стравот од смртта што го придружува секое човечко битие.
Интервјуто го подготви Иван Шопов.
Превод од англиски: Елида Мелова.